پسماند به مواد جامد، مايع و گاز (غير از فاضلاب) گفته مي شود که بطور مستقيم يا غير مستقيم حاصل از فعاليت انسان بوده و از نظر توليد کننده زائد تلقي مي شود. پسماندها به ۵ دسته تقسيم بندی مي شوند :

1. پسماندهاي عادي: به کليه پسماندها گفته مي شود که به صورت معمول از فعاليتهاي روزمره انسانها در شهرها، روستاها و خارج از آنها توليد مي شود، از قبيل زباله هاي خانگي و نخاله هاي ساختماني.
2. پسماندهاي پزشكي (بيمارستاني): به کليه پسماندهاي عفوني و زيان آورناشي از بيمارستان ها ، مراکز بهداشتي، درماني آزمايشگاه هاي تشخيص طبي و ساير مراکز مشابه گفته مي شود . ساير پسماندهاي خطرناك بيمارستاني از شمول اين تعريف خارج است .
3. پسماندهاي ويژه: به کليه پسماندهايي گفته مي شود که به دليل بالا بودن حداقل يكي از خواص خطرناك از قبيل سميت ، بيماري زايی ، قابليت انفجار يا اشتعال ، خورندگي و مشابه آن به مراقبت ويژه نياز داشته باشد و آن دسته از پسماندها عادي ، صنعتي ، کشاورزي که نياز به مديريت خاص دارند ، جزء پسماندهاي ويژه محسوب مي شوند.
4. پسماندهاي کشاورزي: به پسماندهاي ناشي از فعاليتهاي توليدي در بخش کشاورزي گفته مي شود از قبيل فضولات، لاشه حيوانات (دام ، طيور و آبزيان) محصولات کشاورزي فاسد يا غير قابل مصرف .
5. پسماندهاي صنعتي: به کليه پسماندهاي ناشي از فعاليت هاي صنعتي و معدني و پسماندهاي پالايشگاهي صنايع گاز، نفت و پتروشيمي و نيروگاهي و امثال آن گفته مي شود، از قبيل براده ها، سرريزها و لجن هاي صنعتي.

مدیریت پسماند یا مدیریت زباله (waste management)، مجموعه فعالیت‌ها و اقدام‌های لازم برای مدیریت زباله از زمان تولید تا دفع نهایی آن است.

مديريت اجرايي پسماند شخصيت حقيقي يا حقوقي است که مسئول برنامه ريزي، ساماندهي، مراقبت و عمليات اجرايي مربوط به توليد، جمع آوري، ذخيره سازي، حمل ونقل، بازيافت، پردازش و دفع پسماندها و همچنين آموزش و اطلاع رساني در اين زمينه مي باشد.

1. دفع: کليه روش هاي از بين بردن يا کاهش خطرات ناشي از پسماندها از قبيل بازيافت، دفن بهداشتي، زباله سوزي
2. پردازش: کليه فرايندهاي مكانيكي، شيميايي، بيولوژيكي که منجر به تسهيل در عمليات دفع گردد.

شروع مدیریت پسماند در ایران را میتوان مصادف با تأسیس اولین شهرداری در کشور در سال 1290 دانست. بدیهی است که در آن زمان در ایران نیز همانطور سایر نقاط دنیا، پسماند ماندهای (زائد) تلقی میشد که تنها الزام بود از محیط زندگی انسانها دور شود؛ بنایراین در نقاط پرجمعیت ایران مشکلاتی به وضوح مشاهده می شد. از اوایل دهه 1360 با فعالیتهایی که شهرداری ها در شهرهای بزرگ برای گسترش و توسعه ی خدمات شهری آغاز کردند، نشانه هایی از تحول در سیستم مدیریت پسماند در ایران مشاهده شد. اگرچه پس از آن و تا به امروز، چالش های فراوانی برای ارتقای شیوه های مدیریتی و تشکیلاتی و سازماندهی انجام گرفته و پیشرفت های مشهودی در همه زمینه ها مشاهده میشود، اما هنوز با سیستم های مدیریت پسماند در کشورهای صنعتی دنیا فاصله توجهی دارد. مدیریت پسماندها به عنوان یکی از ارکان مهم در توسعه پایدار می باشد که با تصویب قانون مدیریت پسماندها در سال1382 مورد توجه بسیاری از نهادها و دستگاه ها بوده و تلاشهای زیادی برای جلوگیری از آلودگی آب و خاک حاصل از مدیریت ناصحیح و بعضاً اشتباه پسماندها در حال انجام شدن است, لذا مدیریت مواد زائد مسئله قابل ملاحظه ای در جهان است که در مسائل محیط زیست جهانی اهمیت دارد. در طول سه دهه گذشته، مدل اصلی مدیریت مواد زائد بر اساس به حداقل رساندن ضایعات و کنترل تولید گازهای گلخانه ای پایه گذاری شده است.

مدیریت جامع پسماند دارای سه بعد کلی اقتصادی، اجتماعی و محیطی است. در کشور ایران تنها 8 درصد از زباله های شهری بازیافت ، کمپوست و مجدداً استفاده می شوند و 92 درصد آن دفن می شود. اکثر استان های کشور از نظر دفن بهداشتی پسماند محدودیت های بسیاری دارند و در این مناطق امکان دفن درجه یک وجود ندارد. مشکلات فرهنگی و اجرایی دو مشکل اصلی مدیریت پسماند شهری کشور است.

به طور کلی مدیریت جامع پسماند می بایست به کلیه عناصر موظف در مدیریت پسماند شامل تولید، ذخیره سازی، جمع آوری، انتقال، بازیافت و دفع توجه کامل داشته باشد. همه این موارد در سایه تدوین برنامه راهبری میسر است. داشتن برنامه و نگاه راهبردی به مسئله و شناخت جنبه های مختلف آن مسئله برای حل مشکل در بطن شهر و شهرداری از ضروریات شهرداری های سراسر کشور محسوب می شود تا با شناخت توان شهر و شهرداری، برنامه های عملیاتی و اجرایی مدون که خروجی برنامه راهبردی است برای حل مسئله پسماند تهیه گردد.

عدم برخورد صحیح با مسئله مدیریت پسماند در مناطق و زیست بوم های مختلف، این مناطق را دچار بحران های بسیاری کرده و سبب ایجاد مشکلات زیادی در این مناطق شده است که از جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. تخريب منابع طبيعی (آب، خاک، هوا)

• آلودگي منابع آب و خاک
• پتانسيل توليد 300 تا 400 ليتر شيرابه به ازاء هر تن پسماند
• حاوي تركيبات آلي مقاوم به تجزيه بيولوژيکي (شاخص آلودگي آلي شيرابه (COD) معادل mg/lit 70000
• سبب اثرگذاري بر قابليت اراضي
• آلودگي هوا و انتشار گازهاي گلخانه اي
• حاوي تركيبات آلي فرار و ساير آلاينده هاي هوا
• پتانسيل توليد 150 تا 300 مترمکعب بيوگاز (تلفيقي از متان و دي اكسيد كربن) به ازاء هر تن پسماند

2. سلامت و بهداشت جامعه

• عدم مکان یابی اصولی محل های دفن پسماند و ورود شیرابه به محیط های آبی. مثل محل تلنبار پسماند شهرستان تنکابن در جنگلهای دوهزار و ورود شیرابه به رودخانه چشمه کلیه
• عدم طراحی محل دفن پسماند و تلنبار زباله كه منجر به انتشار آلودگی می شود. مثل تلنبار پسماند در محل دفن آرادکوه تهران و دریاچه شیرابه تولیدی
• انتشار انواع بيماري ها در سطح جامعه ناشي از بازيافت غيررسمي- زباله گردي

3. اثرگذاري بر تاسيسات زيربنايی

• عدم مکان يابي طرح هاي مهم نظير سدهاي تامين آب شرب. مثل محل دپوی پسماند شهرستان سنندج در مجاورت رودخانه ژاوه (تامین کننده مخزن سد ژاوه)

4. اعتراضات مردمی

• عدم مکان يابي اصولي با در نظر گرفتن مراكز سکونت گاهي- برنامه هاي توسعه شهري و مناطق حساس سبب مشکلات ناشي از توليد بو و آلودگي در محل هاي دفن پسماند می شود که منجر به كاهش ارزش اراضي اطراف محل دفن پسماند می شود.

5. پسماندهاي صنعتی

• ساليانه 8 ميليون تن پسماند صنعتي در كشور تولید می گردد که تنها 5 درصد آن مدیریت می شود و بخش عمده ای از آن به بطور غیرمجاز به سایر کشورها منتقل و یا در محیط تخلیه می شود که منجر به آلودگی آب، خاک و هوا می گردد.

جمع آوری و حمل و نقل پسماند یکی از مهمترین عملیات مدیریت مواد زاید جامد می باشد. طبق محاسبات انجام شده حدود 80 درصد کل مخارج مدیریت مواد زائد جامد مربوط به جمع آوری و حمل پسماندها می باشد که درصد بالایی از این مقدار مربوط به حقوق کارگران و نیروی انسانی است به همین جهت اصلاح، بهینه سازی و مکانیزه کـردن سیسـتم جمع آوری و حمل ناشی از بازیابی مواد و کاهش پسماند، ضمن تسریع در عملیات، هزینه و نیروی انسانی کمتری را نیاز داشته و معضلات زیست محیطی بصورت چشمگیری کاهش خواهند یافت.

یکی از عمده ترین آلاینده های محیط زیست که جزء لاینفک زندگی انسان محسوب می گردد، مواد زائد جامـد اسـت.

امروزه با پیشرفت علوم، تکنولوژی تولید و مدیریت مواد زائد جامد نیز بسیار دگرگون شده است. رشد روز افزون جمعیت و به تبع آن افزایش تولید مواد زائد، وجود نگرانیهای خاص در خصوص کاهش منـابع خـدادادی و آلـوده شـدن منـابع طبیعی موجود،کارشناسان را بر آن داشته که در چند دهه اخیر موضوع بازیافت مواد زائد جامد را در صدر برنامـه هـای دفع زباله قرار دهند. تا کنون راهکارهای متفاوتی در کشورهای مختلف جهت ارتقاء کارایی سیستم بازیافت مواد زائد ارائه شده است. از آنجائیکه موفقیت برنامه در ارتباط تنگاتنگ با شناسایی کلیه عوامل دخیل در امر بازیافت و یـا بـه عبـارت دیگر تعیین نقاط قوت و ضعف ( عوامل داخلی ) و فرصتها و تهدیدات (عوامل خارجی) سیستم عملیات بازیافت مواد زاید جامد قرار داشته و در سطح کلان زمینه ساز توسعه پایدار می باشد.

استراتژیهای مختلف جهت ارتقاء سیستم بازیافت مواد زائد جامد ارائه شده است یکی از موفق تـرین طـرح هـا در ایـن زمینه، طرح بازیابی مواد و زائدات با استفاده از تجهیزات و ماشین آلات استاندارد و استقرار ضوابط تدوین شـده در ایـن خصوص می باشد.

1. دستیابی به حداکثر بازیابی منابع و کاهش آلودگی
2. حفاظت محیط زیست منطقه (آب، خاک و هوا) در جهت توسعه پایدار
3. کاهش حجم زباله
4. کاهش دفن زباله ها ناشی از افزایش کمیت و کیفیت پسماندهای تفکیک شده
5. حذف آلاینده های هوا، آب و خاک ناشی از حمل و نقل زباله
6. تمام پسماند های خانگی در یک جریان عملیاتی واحد جمع آوری و تفکیک می گردند
7. تمرکز بر جریان درآمدها و هزینه ها
8. مدیریت، نظارت و کنترل بهتر بر کیفیت مواد تفکیک شـده، محـیط زیسـت، ذخیـره سـازی، حمـل و نقـل و همچنین سلامت و ایمنی کارکنان
9. ارزش اقتصادی بالاتر جداسازی پسماند های خشک در مبداء
10. ساماندهی دوره گردها و ارتقاء ایمنی و سلامت شغلی
11. کاهش گازهای گلخانه ایی ناشی از کاهش دفن زباله ها

بازیافت فرآیندی است که طی آن مواد قابل بازیافت از زباله‌ها جدا شده و به مواد اولیه جدید تبدیل می‌شوند. مواد بازیافتی معمولاً شامل کاغذ، فلز، پلاستیک، شیشه و مواد آلی مانند چوب و مواد غذایی هستند. بازیافت مزایای زیادی برای محیط زیست و جامعه دارد. برخی از مزایای بازیافت عبارتند از :

• کاهش آلودگی
• حفظ منابع طبیعی
• ایجاد شغل

در مجموع، بازیافت یک فرآیند مهم و مفید است که می‌تواند به جامعه بشری کمک کند. با بازیافت، می‌توانیم از آلودگی محیط زیست جلوگیری کنیم، منابع طبیعی را حفظ کنیم و شغل ایجاد کنیم. آموزش بازیافت یکی از مهم‌ترین عوامل در افزایش میزان بازیافت است. با آموزش بازیافت، مردم می‌توانند یاد بگیرند که چگونه زباله‌های خود را به درستی تفکیک کنند و آنها را برای بازیافت آماده کنند.

روش‌های مدیریت پسماند بر اساس ماهیت زباله‌ها و امکانات موجود، متفاوت است. برخی از روش‌های مدیریت پسماند عبارتند از:

• جمع‌آوری

جمع‌آوری زباله، اولین مرحله مدیریت پسماند است. این کار می‌تواند توسط شهرداری‌ها، شرکت‌های خصوصی یا افراد انجام شود.

• انتقال

انتقال زباله از محل تولید به محل دفع، مرحله بعدی مدیریت پسماند است. این کار می‌تواند توسط کامیون‌های جمع‌آوری زباله، قطار، کشتی یا هواپیما انجام شود.

• دفع

دفع زباله، مرحله نهایی مدیریت پسماند است. روش‌های دفع زباله عبارتند از:

• • دفن زباله در زمین: دفن زباله، متداول‌ترین روش دفع زباله است. در این روش، زباله‌ها در زمین دفن می‌شوند و با خاک پوشانده می‌شوند.
  • سوزاندن زباله: سوزاندن زباله، روش دیگری برای دفع زباله است. در این روش، زباله‌ها در دمای بالا سوزانده می‌شوند و به انرژی تبدیل می‌شوند.
  • بازیافت زباله: بازیافت زباله، روشی برای کاهش حجم زباله‌ها و حفظ منابع طبیعی است. در این روش، مواد قابل بازیافت از زباله‌ها جدا می‌شوند و برای تولید محصولات جدید استفاده می‌شوند.

مدیریت پسماند بر اساس سه اصل «کاهش، استفاده مجدد و بازیافت» استوار است. این اصول به ترتیب اهمیت عبارتند از:

• کاهش تولید زباله، اولین و مهم‌ترین اصل مدیریت پسماند است. این کار می‌توان با کاهش مصرف، استفاده از محصولات و خدمات پایدار و تعمیر و نگهداری محصولات به جای تعویض آنها انجام شود.
•  استفاده مجدد از مواد قابل بازیافت، دومین اصل مدیریت پسماند است. این کار می‌تواند با جمع‌آوری و تفکیک پسماندهای قابل بازیافت و استفاده از آنها برای تولید محصولات جدید انجام شود.
•  بازیافت زباله‌های غیرقابل استفاده مجدد، سومین اصل مدیریت پسماند است. این کار می‌تواند با تبدیل زباله به مواد اولیه جدید انجام شود.

مدیریت پسماند مزایای بسیاری برای محیط زیست و جامعه دارد. برخی از مزایای مدیریت پسماند عبارتند از:

• مدیریت پسماند می‌تواند به کاهش آلودگی هوا، آب و خاک کمک کند.

• مدیریت پسماند می‌تواند به حفظ منابع طبیعی مانند آب، خاک و انرژی کمک کند.
•  مدیریت پسماند می‌تواند به ایجاد شغل در بخش‌های مختلف مانند جمع‌آوری، تفکیک، بازیافت و دفع زباله کمک کند.

در دنياي پيچيده و پر مسئله كنوني مديريت خدمات شهري بواسطه ارتباط با تمامي جنبه هاي فردي و جمعي زندگي شهروندان جزو مسائل مهم انسان شهرنشين مي باشد مديريت مطلوب خدمات شهري بيشتر زمينه اي را فراهم مي آورد كه در آن شهروندان مي توانند براي بهبود شرايط زندگي خود بكوشند. مديريت مطلوب خدمات شهري تنها در صورتي عملي مي شود كه شهروندان نيز در آن مشاركت داشته باشند چه در تصميم گيري ها و سياست گزاري ها و چه در برنامه ريزي طرح ها و اجراي آنها، به عبارتي تعريف جامع مشاركت عبارتست از درگيري ذهني و عاطفي اشخاص در موقعيت هاي گروهي كه آنان را برمي انگيزد تا براي دستيابي به هدف هاي گروهي يكديگر را ياري دهند و در مسئوليت ها شريك شوند. الگوي راهبردي ايجاد مشاركت در كشورها، شهرها و حتي محله هاي مختلف يكسان نيست و بعد مسافت بين مشاركت سنتي و مشاركت مدرن آنقدر كوتاه است كه در محدوده جغرافيائي يك منطقه شهرداري مي گنجد. مشاركت شهروندان در امور خدمات شهري در يك تقسيم بندي كلي به موارد زير تقسيم مي شود:

• آگاهي از تصميمات و طرح ها.
• مشاركت در تصميم گيري مديريتي طرح ها.
• مشاركت در تأمين مالي طرح ها.
• مشاركت در تأمين نيروي انساني.
• مشاركت در اجراي طرح ها.

مشاركت شهروندان در امور خدمات شهري زماني تحقق مي يابد كه شهرنشينان از حالت فردي كه صرفاً در مكاني به نام شهر زندگي مي كنند درآيند و به شهروند تبديل گردند.

شهروندي كه تمامي موارد ذكر شده فوق در مورد او رعايت شده باشد مي تواند به مشاركت توسعه اي دست يابد يعني مشاركتي با فرايند اجتماعي يكپارچه، جامع، پويا، همبسته با انگيزه و درگير در تمامي مراحل توسعه خدمات شهري.